Schuurkerk

Een schuurkerk, ook wel kerkschuur genoemd, is een schuilkerk die is gevestigd in een gebouw dat er van buiten als een schuur uitziet.

Schuurkerk op Vreekwijk

Openlijke uitoefening van de katholieke godsdienst was in het calvinistische noorden vanaf 1581 niet toegestaan en vaak stonden er flinke straffen op. Alle kerkgebouwen waren in bezit genomen door de calvinisten en de kloosters werden opgeheven. Het exacte moment van inbeslagname en opheffing is regionaal verschillend. In het oostelijk deel van het huidige Noord-Brabant, en dus ook in de heerlijkheid Deurne, vond dit bijvoorbeeld pas na de Vrede van Münster en de politieke reformatie in 1648 plaats.

Omdat ook Deurne destijds grensstreek was gingen veel Deurnenaren naar de grenskapel op de Grotenberg op Venraijs grondgebied. De bewoners van de Heitrak en Moosdijk konden naar Meijel naar de kerk, iets wat ze overigens al lange tijd vóór de Vrede van Münster deden.

Dat er kort na 1648 ook op Vreekwijk illegale erediensten gehouden werden, weten we uit een aantekening bij de onkostendeclaratie van schout Otto de Visschere. De eerste Deurnese predikant Huijsingius wilden nog wel eens gaan wandelen op katholieke feestdagen en koos dan als doel van zijn wandeling de plekken waarvan hij wist of vermoedde dat daar de katholieke gelovigen met de pastoor samenkwamen, uiteraard met de bedoeling om deze bijeenkomsten te verstoren. Met die opzet wandelde hij ook op derde Kerstdag naar Vreekwijk, waarvan hij wist dat er een katholieke eredienst werd gehouden. Nu kan men dergelijke confrontaties proberen te ontwijken door de vlucht te nemen of er juist hard tegen in gaan. De Visschere besloot tot een andere tactiek. Hij nodigde de dominee én zijn vrouw uit om, onder het genot van een glaasje bier of wijn, openhartig over de zaak te praten om te bezien of men tot een oplossing kon komen die voor beide partijen leefbaar was. Het resultaat van dit gesprek is niet bewaard gebleven, wel de rekening van 3,50 gulden.

In 1651 werd op de Grote Vergadering besloten dat hoewel de oude verboden gehandhaafd bleven, actief optreden tegen de katholieken een lage prioriteit zou hebben. Sinds die periode werd de beoefening van de katholieke eredienst in niet opvallende schuil- en schuurkerken toegestaan. Wel moest men om gedoogd te worden zogenaamde recognitiegelden betalen aan de plaatselijke overheid. Daarom namen de katholieken in grensgebieden vaak hun toevlucht tot grenskerken, die juist over de grens waren gebouwd. Voor Deurne gold dat ook. Al in het vredesjaar 1648 werd door de Deurnenaren een grote houten schuur gebouwd op de Grotenberg, die het jaar daarop vervangen werd door een stenen kapel. Maar al snel zal de grote loopafstand erg bezwaarlijk geweest zijn en zal er smeergeld betaald zijn om binnen de heerlijkheidsgrenzen, zoals op Vreekwijk, ter kerke te kunnen gaan.

Eerste schuurkerk aan de Lagekerk

Wie niet blij waren met een schuurkerk in een afgelegen gehucht waren de tappers en herbergiers in de kom van Deurne. Zij zagen hun zondagse omzet kelderen. De boeren kwamen zondags nog wel naar het centrum om op de hoogte te blijven van de daar gedane afkondigingen van de plaatselijke overheid en om onderling handel te drijven, maar hadden dan al wel een of meer consumpties genuttigd in het bierhuis bij de schuurkerk. Dat zal er al snel toe geleid hebben dat er een schuurkerk in de kom van Deurne werd gebouwd of in gebruik genomen. De juiste locatie van die eerste schuurkerk is niet bekend maar moet gezocht worden aan de huidige Lagekerk, it 's all in the name.

Na het rampjaar 1672 werden de protestanten wat toleranter ten aanzien van de uitoefening van de godsdienst door de katholieken in schuurkerken. Dat wil overigens niet zeggen dat er helemaal geen invloed van de overheid was. Wilde men een schuurkerk in gebruik nemen dan moest vooraf bij de Staten Generaal toestemming worden gevraagd, waarbij nauwkeurig moest worden opgegeven wat het uiterlijk en de afmetingen van het gebouw waren.

Schuurkerk van 1714

In 1714 was de oude schuurkerk rats versleten en moest er dus worden uitgekeken naar een nieuwe bouwlocatie. Die werd gevonden want de weduwe van Antony Hensen was genegen om haar akker in het Derp daarvoor beschikbaar te stellen. We weten niet precies waar die lag, maar waarschijnlijk moet die ergens in de huidige wijk Koolhof gezocht worden. Niet iedereen was blij met deze locatie en met name niet de tappers, herbergiers en winkeliers in de kom van Deurne. De kerk zou verder van hun zaak komen te staan en dus verlies aan klandizie. Zelfs de protestantse tapper Abraham van Hoek was tegen het nieuwe plan. Zij stelden gezamenlijk een bezwaarschrift op, waarin ze ook nog als argument aanvoerden dat de akker van de weduwe Hensen niet aan een goede wegverbinding, maar tussen andere vruchtbare akkers lag, waarvan de veldvruchten door de zondagse kerkgangers "vertreden, bedorven en geruïneert" zouden worden. Zo boden in dat bezwaarschrift ook een goed alternatief. Aan de Kraaienheuvel lag in de nieuwe erven een perceel grond dat eigendom was van de heer van Deurne en dat als bouwterrein zeer geschikt was, gelegen aan liefst vijf "gemeijne breede en regte straten". Het document was ondertekend door president-schepen Antony Hurkmans, Hendrik van der Bloemen, Peter Willems Hermans, Andries Hermans Kuijpers, Adriaan van der Bloemen, Willem van der Voort, Jan Meulendijckx, Abraham J. van Hoeck, Willem Peters Hensen, de weduwe van Dirk Meulendijkx, Francis Peters en Zeger Antonis.

Er was nog iets dat de bouw van de nieuwe schuurkerk in de weg stond. De fiscaal (penningmeester) van Brabant Diederik Vleugels hoorde van de nieuwbouwplannen, maar hij had over de jaren 1712 tot en met 1714 van de borgemeesters van Deurne geen jaarlijkse recognitie meer ontvangen. Die recognitie was smeergeld dat aan de hogere overheid betaald moest worden om de schuurkerken oogluikend toe te staan. Vleugels dreigden om de Deurne schuurkerk, oud of nieuw, helemaal te laten sluiten. Daarom besluit men in Deurne om een afvaardiging naar hem te sturen, die de drie achterstallige jaren alsnog zou betalen en als hij daar dan nog geen genoegen mee nam, dan mocht men hem nog 100 gulden extra toestoppen.

De heer van Deurne verkocht zijn perceel bij de Kraaienheuvel, de fiscaal van Brabant ging niet meer dwarsliggen de de nieuwe schuurkerk kwam er op de door de middenstand gewenste plek.

Ook later moest bij verbouwingen of uitbreidingen steeds vooraf toestemming gevraagd worden bij de Staten Generaal.

In 1788 werd door de pastoor en kerkmeesters van Deurne toestemming gevraagd om de kerkschuur aan de Lagekerk te mogen uitbreiden. Zo'n aanvrage moest goedgekeurd worden door de Staten-Generaal in Den Haag en diende vergezeld te gaan van gedetailleerde maatvoeringen, ook van gevels en ramen.

Kerknaasting 1798

Aangezien de protestantse gemeenten in katholieke streken meestal klein bleven waren zij vaak niet in staat de hun toegevallen kerkgebouwen naar behoren te onderhouden. Het daaruit volgende bouwkundige verval was de reden dat, toen de katholieken deze gebouwen vanaf 1798 terug konden krijgen, zij soms toch de voorkeur aan hun schuurkerk gaven. Zo bleef men in Vlierden ook in de eerste helft van de 19e eeuw kerken in de oude schuurkerk. Overigens eisten de katholieken daar wel de eeuwenoude kapel aan de Oude Torenweg terug, maar die was inmiddels veel te klein geworden voor de Vlierdense bevolking.

De afbraak van de lage kerk

In 1808 werd de lage kerk afgebroken. Op 28 maart van dat jaar werd door notaris Gerrit van Riet de afbraak van de voormalige kerkschuur publiek verkocht in opdracht van pastoor Swinkels en de kerkmeesters Eimert Hendrik Goossens, Jan Peter van de Mortel, Johannes van den Boomen en Jan Thoro.

Publieke verkoop afbraak kerkschuur

nr.	Koop	Koper	Opbrengst gld:st:penn.
1	een koop stro	Eijmert Goossens	2:2:0
2	een koop stro	Francis Pluijm	2:0:0
3	een koop stro	Jan van Bommel	2:5:0
4	een koop stro	Eevert van de Mortel	2:2:0
5	een koop stro	Eevert van de Mortel	2:0:0
6	een koop stro	Jacobus van de Meulenhof	2:1:0
7	een koop stro	Willem Gerrit van de Mortel	2:4:0
8	een koop stro	Pieter de Louw	2:10:0
9	een koop stro	Jacobus van de Meulenhof	2:1:0
10	een koop stro	H.G. van Brussel	2:13:0
11	een koop stro	de overste	2:2:0
12	een koop stro	Dirk de Veth	2:2:0
13	een koop stro	Willem Goris van de Mortel	2:6:0
14	een koop stro	Jan van de Mortel	2:5:0
15	een koop stro	Willem Bertrums	2:6:0
16	een koop stro	Francis Nooijen	2:7:0
17	een koop stro	Lambert Honings	1:17:0
18	een koop gebonden stro	Dirk de Veth	2:6:0
19	een koop gebonden stro	Johannis van den Bomen	2:12:0
20	een koop gebonden stro	Willem Bruwman	6:0:0
21	een koop gebonden stro	Pieter Munsters	2:18:0
22	een koop gebonden stro	Willem de Veth	3:0:0
23	een koop gebonden stro	Jacobus van de Meulenhof	3:6:0
24	een koop gebonden stro	Gerrit Hendrik Munsters	3:6:0
25	een koop gebonden stro	Willem de Veth	3:6:0
26	een koop gebonden stro	Gerrit Hendrik Munsters	3:8:0
27	een koop gebonden stro	Hendricus Vogels	2:16:0
28	een koop gebonden stro	Hendrik Aarts	1:12:0
29	een koop gebonden stro	Dirk de Veth	2:0:0
30	een koop gebonden stro	Willem de Veth	1:18:0
31	een koop hout	transportanten	2:12:0
32	een koop hout	Arnold Meulendijk	1:10:0
33	een koop hout	Jan Strijbosch	1:12:0
34	een koop hout	Mattijs Manders	2:8:0
35	een koop hout	Willem Slaats	2:12:0
36	een koop latten	Eimert Hendrik Goossens	0:14:0
	een koop latten	Peter de Louw	1:5:0
36	een koop hout	Jan Strijbosch	1:8:0
37	een koop hout	Johannis van den Boomen	4:0:0
38	een koop hout	de schout	4:8:0
39	een koop hout	de heer Maurissen	2:4:0
40	een koop hout	Jan Hendr. Meulendijk	1:10:0
41	een koop hout	de heer Maurissen	3:0:0
42	een koop hout	Jan W. Kuijpers	1:15:0
43	een kast	Jan W. Kuijpers	3:8:0
44	een koop hout	de heer Maurissen	8:0:0
45	een koop hout	de heer Maurissen	4:0:0
46	een koop hout	de heer Maurissen	3:0:0
47	een koop hout	de heer Maurissen	3:0:0
48	een koop hout	de heer Maurissen	3:10:0
49	een koop hout	Peeter de Veth	4:0:0
50	een koop hout	Lourens Jansen	2:0:0
51	een koop hout	Mattijs van de Beek	2:10:0
	een koop hout	Peeter de Veth	0:14:0
52	een koop hout	Willem Bertrams	2:6:0
53	een koop hout	de schout	2:16:0
54	een koop hout	de schout	4:0:0
55	een koop hout	Mattijs van de Beek	3:0:0
56	een koop hout	Joseph Beekers	4:0:0
57	een koop hout	H.G. van Brussel	3:10:0
58	een koop hout	Willem Slaats	3:12:0
59	een koop hout	Willem de Veth	3:0:0
60	het poortje	Eimert C Goossens	1:10:0
61	een koop hout	Jan Lourens	0:15:0
62	een koop hout	Mattijs van de Beek	5:8:0
63	een koop hout	Jan Lourens	3:12:0
64	een koop hout	Dirk Anth. Meulendijk	3:0:0
65	een koop hout	Joseph Beekers	1:0:0
66	een koop planken	Thomas Bankers	1:2:0
67	een koop planken	Baselaer	1:2:0
68	een koop planken	Baselaer	1:5:0
69	een koop planken	Peter Joost Verberne	1:5:0
70	een koop planken	Tomas Bankers	1:2:0
71	een koop planken		1:5:0
72	een koop planken	Piet Corn. Munsters	1:4:0
73	een koop planken	Jan Thoro	1:3:0
74	een koop planken	Dirk Danenberg	1:10:0
75	vier bussel latten	H.G. van Brussel	4:0:0
76	vierbussel latten	H.G. van Brussel	4:0:0
77	vijf bussel latten	dhr. Maurissen	3:2:0
78	veertien bussel latten	G. van Schaijk	3:2:0
79	zeven bussel latten	Arnold Meulendijk	1:12:0
80	vijf bussel latten	Dirk de Veth	1:10:0
81		Dirk Ant. Meulendijk	2:0:0
82	vier bussel latten	Eimert H. Goossens	2:0:0
83	vijf bussel latten	Lourens Janssen	1:0:0
84	vier bussel dik roeden	Andries van de Mortel	1:0:0
85	vier dik roeden	Joseph Beekers	1:0:0
86	een koop plavuizen	G. van Homberg	1:4:0
87	een koop plavuizen	Anthonij Verhees te Asten	2:0:0
88	100 blauwe (bak)	dhr. Maurissen	2:2:0
89	een koop plavuizen van 500 stuks	Antony Verhees te Asten	7:0:0
90	een koop plavuizen van 300 stuks	Lambert Hikspoors	4:10:0
91	een koop plavuizen van 200 stuks	Tomas Bankers	3:0:0
92	een koop plavuizen van 250	Jan Hendrik van de Meulendijk	4:2:0
93	een koop plavuizen van 400 stuks	Hendrik Dirk van de Mortel	5:15:0
94	een koop plavuizen van 400 stuks	Dirk Swinkels	5:14:0
95	een koop plavuizen van 300 suks	Johannis Welten	4:2:0
96	een koop plavuizen van 200 stuks	Eimert C. Goossens	2:10:0
97	200 plavuizen	Jan van Dinter	1:10:0
98	200 plavuizen	Tomas Bankers	2:10:0
99	210 plavuizen	Christiaan Lutters	2:14:0
100	200 plavuizen	Joseph Beekers	2:16:0
101	400 plavuizen	Hendrik Dirk van de Mortel	5:14:0
102	300 plavuizen	Joseph Beekers	4:10:0
103	300 plavuizen	Lambert Hikspoors	4:12:0
104	400 plavuizen	Hendrik Aarts	5:18:0
105	200 plavuizen	dhr. Maurissen	4:10:0
106	200 plavuizen	dhr. Maurissen	4:0:0
107	104 Hollandse plavuien	de heer Maurissen	3:0:0
108	300 kleine plavuien	de schout	3:2:0
109	300 kleine plavuien	Mattijs van de Beek	2:14:0
110	300 kleine plavuien	Arnold Verhees	2:14:0
111	200 witte tegeltjes	de heer Maurissen
112	46 Hollandsche plavuien	de heer Maurissen	1:10:0
113	300 kleine plavuizen	Willem van Eijk	3:0:0
114	een koop hout	Dirk de Veth	1:12:0
115	een koop hout	Dirk de Veth	2:2:0
116	een koop hout	Dirk de Veth	2:4:0
117	een koop hout	Jan van Lieshout	1:0:0
118	een koop hout	Jan van de Mortel	1:5:0
119	een koop hout	Peeter de Louw	1:4:0
120	een koop hout	Jan van Lieshout	1:0:0
121	een koop hout	Hendricus Brangers	1:4:0
122	het ocsaal met hetgeen daarbij behoort	H.G. van Brussel	31:0:0
122 b	de vijf gebonten	J. de Voogd	109:0:0
123	de twee voorste gebonten	Poulus Coolen	43:0:0
124	het middelste gebont	J. de Voogd	20:0:0
125	de twee laatste gebonten	Joseph Weijers	61:0:0
126	een deurgebont	J. de Voogd	4:6:0
127	een deurgebont	J. de Voogd	4:6:0
128	een deurgebont	H.G. van Brussel	4:16:0
129	een deurgebont	Thomas Bankers	5:0:0
130	een buitendeurgebont	J. de Voogd	6:8:0
131	een raam nr 1	Thomas Bankers	5:12:0
132	een raam nr. 2	Thomas Bankers	5:12:0
133	een raam nr. 3	Mattijs van de Beek	5:10:0
134	een raam nr. 6	Jan de Wit te Someren	4:2:0
135	een raam nr. 7	Jan Hurkmans te Someren	3:14:0
136	een raam nr. 9	Jan de Wit te Someren	4:2:0
137	een deur en deurgebond	Andries van de Mortel	7:0:0
138	de voorgevel met de zijmuur tot de eerste raam begint	Peter van Dinter	36:0:0
139	van de eerste tot de tweede raam aan de zuidzijde	Jan (Heijhouts)	8:0:0
140	van de tweede tot de derde raam	M. van Schaijk	5:0:0
141	van de derde tot de vierde raam	Francis L. Smits	7:5:0
142 a	van de vierde tot de vijfde raam	Dirk de Veth	7:10:0
142	van de vijfde tot de 6 raam	Johannes Evert Meelis	7:0:0
143	de westgevel	H.G. van Brussel	30:0:0
144	de binnengevel met de muurtjes	Dirk de Veth	12:10:0
145	van de eerste tot de tweede raam aan de noordzijde	Leonard Kuijpers	6:10:0
146	van de tweede tot de derde raam	Mattijs van de Beek	9:0:0
147	van de derde tot de vierde raam	Arnold Verhees	7:10:0
148	van de vierde tot de vijfde raam	J de Voogd	10:5:0
149	van de vijfde tot de zesde raam	Joseph Weijers	10:0:0
	Totaal		774:10:8

Bronnen, noten en/of referenties