Tiende

De tiende (het tiendrecht) was een vorm van winstbelasting, die ook in Deurne, Liessel en Vlierden werd geheven op bepaalde boerderijen of percelen grond, waarbij een tiende deel van de opbrengst diende te worden afgedragen aan degene die het tiendrecht bezat. Deze belastingvorm verdween eind 19e eeuw grotendeels door afkoping. Deze vorm van belasting stamde uit de middeleeuwen en diende oorspronkelijk ter financiering van de armenzorg en het onderhoud van priesters en kerkgebouwen en was dus een kerkelijke belasting. Veel tienden kwamen door verkoop of onrechtmatige toe-eigening in de loop van de tijd in handen van leken.

Soorten tienden

In Deurne waren, zowel qua aard als qua naamgeving, meerdere tienden. De korentiende, ook wel de grove tiende of grote tiende genoemd, was de belangrijkste tiende die werd geheven op nauwkeurig bepaalde percelen of perceelcomplexen, ook wel (tiend)klampen genoemd.

Sommige Deurnese tienden in particuliere handen waren leenroerig aan de abdij van Echternach, een vingerwijzing dat het recht oorspronkelijk aan de abdij zelf toekwam. Een voorbeeld van zo'n tiende was de zo geheten Colentiende.

Een rijdende tiende werd afwisselend door meerdere partijen geheven. Zo werd de zo geheten Bruggense tiende het ene jaar geheven door de abdij van Echternach en het andere jaar door de particuliere bezitters. Mogelijk dat deze tienden oorspronkelijk afwisselend geheven werden door de abdij en door de hertog van Brabant of diens rechtsvoorgangers.

De domeintiende of domaniale tiende behoorde toe aan de staat en de rentmeester der domeinen was de inner van deze tiende. De novale tiende was een bijzondere vorm hiervan en geheven op nieuw ontgonnen grond. In Deurne was het novale tiendrecht tot in de 19e eeuw in handen van de staat.

De smalle tiende werd geheven op tuinbouwprodukten als erwten, bonen en wortelen. Een bijzondere vorm hiervan was de vlas- en zaadtiende.

De krijtende tiende of lammertiende moest worden afgedragen over de pasgeboren dieren.

Veel tienden werden aangeduid met een naam die verwees naar de plaats waar die geheven werd. Zo had je in Vlierden de Kleine Zijdetiende, de Hoefakkerse tiende, de Hertbergse tiende, de Beersdonkse tiende, de Grote Zijdetiende en de Brouwhuise tiende.

Tiendheffers

De rentmeester der domeinen was, als vertegenwoordiger van de staat, tiendheffer van domaniale en novale tienden.

De abdij van Echternach was vanouds tiendheffer in Deurne. Nog tot na 1800 werden door de rentmeester van de abdij in Deurne tienden verpacht.

Ook de Latijnse school in Gemert bezat tiendrecht in Deurne. De tiende die deze instelling inde werd ook wel de schooltiende genoemd.

De heer van Deurne bezat ook aanzienlijke tienden in Deurne. Veel tienden waren in particuliere handen en dat kon in de loop van de tijd flink versnipperd raken.

Tiendheffing

Omdat het voor de eigena(a)r(en) van het tiendrecht, die dikwijls ver buiten het dorp woonde(n), vrijwel ondoenlijk was om zelf deze vorm van belasting te innen, werd het tiendrecht jaarlijks publiek verpacht aan kapitaalkrachtige personen in het dorp of de onmiddellijke omgeving. Omdat de verpachting meestal in de maand juli plaatsvond kon de pachter zich een goed beeld vormen van de te verwachten opbrengst. Risico bleef wel eventuele schade door storm of hagel.

Tiendheffing in Deurne ter discussie in de Tweede Kamer

Met de opkomst van de boekweitcultuur in de tweede helft van de 19e eeuw verplichtte de rentmeester van de domeinen de particuliere pachters van de percelen gemeentegrond om novale tienden af te dragen. Jan Marten Peereboom, een van de belangrijkste boekweittelers op gemeentegrond, protesteerde daartegen in 1861 bij de hoge overheid. Hij verwees in zijn klaagschrift naar de provincies Drenthe, Overijssel, Friesland, Groningen en Limburg waar bij de boekweitcultuur geen tiende geheven werd. Ook wees hij naar Asten waar in 1860 zonder tiendafdracht liefst 600 hectare boekweit geteeld werd.
In een uitgebreid exposé op 22 april 1862 toonde de minister van financiën aan dat de staat wel degelijk het tiendrecht mocht toepassen. In de door Peereboom genoemde provincies bezat de staat echter geen tiendrecht en het novale tiendrecht in Asten was in 1771 door de hoge overheid tegen betaling van eenmalig 1.200 gulden en een jaarlijkse recognitiecijns van drie gulden verkocht aan de heer van Asten.
Ook beargumenteerde hij dat de boekweitcultuur niet mocht worden beschouwd als het in (blijvende) cultuur brengen van de zogeheten woeste gronden.

Afkoop in 1875

De wet van 12 februari 1872 maakte het mogelijk dat de grondbezitters de tiendplicht konden afkopen. In 1875 maakten eigenaren van de gronden die deel uitmaakten van de tiendklampen genaamd de Vloeiakker, de Meitakker, de Grote Middelklamp, de Hanenberg, de Vreekwijkse Middelklamp en tiendklamp de Vreekwijkse Heide- of Buitenklampen, van dat recht gebruik. Zij verenigden zich tot een vennootschap waarvan burgemeester Pieter Antonius van de Mortel, gemeentesecretaris Joseph Louis Janssens, wethouder Willem Arnoldus Goossens en de raadsleden Martinus van den Boomen, Gabriël Frederik de Martines en Francis Meulendijks het bestuur vormden en belast werden met de praktische uitvoering. Op 20 februari 1875 passeerde voor notaris Carel Lodewijk van Riet de oprichtingsakte. Dat het een gebeurtenis was die voor Deurne van groot belang was, blijkt wel uit de hieronder genoemde personen, daar daarbij betrokken waren.

Zij verplichtten zich om hun tienden in natura in te brengen om met de opbrengst daarvan en met te lenen kapitaal de afkoopsom te betalen.

Lijst van personen die betrokken waren bij de afkoop van hun tiendplicht in 1875.

1. Johannes Bankers
2. Johannes van Bommel
3. Willem Huijbers
4. Theodorus van Tilburg
5. Johannes van den Berkmortel
6. Andries van den Berkmortel
7. Martinus van Berlo
8. Jan Willem van Gog
9. Jan Mathias van den Berkmortel
10. Martinus Martens
11. Martinus Goossens
12. Francis Nooijen
13. Johannes Kuijpers
14. Lucas van Gog
15. Willem van de Mortel
16. Pieter Meulendijks
17. Johannes van de Mortel Johanneszoon
18. Pieter Johannes Truijen
19. Martinus van de Mortel
20. Wilhelmus Wouters
21. Petrus Alphonsus Sauvé
22. Antonius Wilhelmus Bernardus van Baars
23. Jan Willem Laurense
24. Jan Busscher
25. Hendrik Melgers
26. Jan Mathijs Goossens
27. Willem Arnoldus Goossens
28. Andries Wouters
29. Hendricus Theodorus Alouisius van Baar
30. Willem Nooijen Johanneszoon
31. Joost Cornelissen
32. Francis van Horik
33. Hendrik van de Kerkhof Goordzoon
34. Martinus van den Berkmortel
35. Johannes van de Kerkhof Franciszoon
36. Antoon Aarts
37. Hendrik Bouwmans
38. Pieter van Bommel
39. Johannes Sleegers
40. Christiaan Bouwmans
41. Jan Bertrams
42. Hendrik Goossens Evertzoon
43. Dirk Jegerings
44. Arnoldus Verhees
45. Pieter Rakels
46. Petrus Nooijen
47. Adriaan van de Mortel
48. Hendrik Adriaans
49. Hendrik Munsters
50. Goord van Kol
51. Willem van Dinther
52. Daniël van Lierop
53. Jan Verstappen
54. Francis Verbeek
55. Johannes Roijakkers
56. Pieter van den Eijnden
57. Jan Dirks
58. Johannes Beijers
59. Pieter Munsters Janzoon
60. Antonij Evers
61. Hendrik Evers Hendrikzoon
62. Willem Verhulst
63. Hendrik Heezemans
64. Jan Munsters
65. Antoon Meulendijks
66. Francis Munsters
67. Hendrik Joosten
68. Hendrik Geven
69. Francis Jacobs
70. Jan van den Heuvel
71. Johannes van Neerven
72. Theodorus van Heugten
73. Mathijs van Bommel
74. Jacobus van Bommel
75. Martinus Bankers
76. Jan Aarts
77. Hendrik Bankers
78. Adriaan van Weerde
79. Jan Kanters
80. Peter van Hoof
81. Hendrik Kuunders
82. Willem Kuunders
83. Johanna Kuijpers, weduwe Arnoldus Roijens
84. Johannes van den Eijnden
85. Peter Aarts
86. Antoon Jacobs
87. Francis Aarts
88. Johannes Aarts
89. Simon Verstappen
90. Johannes de Groot
91. Martinus Aarts
92. Willem Brouwers
93. Marten Kuijpers
94. Mathijs Meulendijks
95. Peter Meulendijks
96. Martinus van den Boomen
97. Wilbrordus van den Boomen
98. Theodorus van den Boomen
99. Hendrik Timmermans
100. Martinus Aldenzee, uit eigen hoofde en als lasthebber van Theodorus Aldenzee
101. Evert van Gog, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Catharina van de Beek, weduwe Francis van den Eijnden
102. Andries van Gog, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Willem Nooijen
103. Lourens van Dijk, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Thomas Manders
104. Gabriël Frederik de Martines, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Evert Bertrams en Johanna Bertrams
105. Johannes van den Heuvel, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Adriaan van Gestel en Jan Heezemans
106. Antonij van Bommel, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Martinus van Bommel
107. Jan Lammers de zoon, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Jan Lammers de vader, Pieters Lammers en Lambert Verhoeven
108. Gerrit Aarts, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Maria Manders, weduwe Jan Willem Heezemans
109. Hendrik Lammers, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Johannes Janssen en Hendrina van den Eijnden, weduwe Pieter van den Heuvel
110. Martinus Lammers, als gemachtigde van Francis Lammers
111. Thomas Adriaans, als gemachtigde van Pieter Adriaans
112. Johannes Seijkens, als gemachtigde van Joseph Seijkens
113. Theodorus Janssen, als gemachtigde van Jan Koolen
114. Andries Brouwers, als gemachtigde van Jan Seijkens
115. Johannes van de Kerkhof, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Johanna van Doorne en Peter van de Kerkhof
116. Arnoldus van de Kerkhof, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Francis van de Kerkhof en Jacobus van de Kerkhof
117. Antonij Smits, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Ludovicus Smits
118. Hendrik Wijnans, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Martinus Wijnans
119. Hendrik Goossens, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Jan Goossens, Marianna Goossens en Maria Goossens
120. Antoon Jacobs, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Hendrik Jacobs, Martinus Jacobs, Johanna Jacobs en Petronella Jacobs
121. Johannes Aarts, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Johanna Aarts, Hendrina Aarts en Pieter van den Heuvel
122. Antoon van Bommel, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Martinus van Lieshout en Theodorus van Bommel
123. Francis van de Mortel, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Pieter van de Mortel, Johanna van de Mortel, Christina van de Mortel, Maria van de Mortel en Hendrica van de Mortel
124. Joseph Louis Janssens, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Marianna Goossens, weduwe Wouter Antonius Janssens
125. Francis van de Ven, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Catharina van de Ven
126. Hendrik van Horik, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Jacobus van de Mortel, Maria van Horik, Jan van Horik, Jacoba van Horik, Andries van Horik en Antonius van Horik
127. Gerard Coolen
128. Arnoldus van Hombergh, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Antonij van Hombergh, Hendrik van Hombergh, Eimericus van Hombergh, Helena Maria van Hombergh, Elisabeth van Hombergh, Catharina van Hombergh en Johanna van Hombergh,
129. Hermanus Joosten, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Catharina Joosten,
130. Pieter Adriaans, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Hendrina van den Heuvel, Johannes Adriaans, Jacobus Adriaans en Catharina Adriaans
131. Francis Meulendijks, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Wilhelmina Verhaag
132. Lourens van den Heuvel, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Catharina Jacobs, Petronella Smits en Maria Smits
133. Godefriedus Evers, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Helena Aarts
134. Hendrik van den Berkmortel, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Allegonda van den Berkmortel,
135. Jan Weerts, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Maria Verstappen, Hendrik Weerts, Johanna Weerts, Hendrina Weerts en Francis van den Berg
136. Cornelis Manders, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Johannes Manders en Hendrica Corstiaans
137. Antonij Manders, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Simon Manders en Hendrina Manders
138. Willem van der Zanden, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Pieter Keunen
139. Gerard de Louw, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Hendrik de Louw en Wilhelmus Verbakel gehuwd met Maria de Louw
140. Hendrik Manders, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Petronella Munsters
141. Martinus Manders, als gemachtigde van Johanna Maria Verstappen, Pieter Munsters, Hendrik Munsters, Helena Munsters, Francisca Munsters en Elisabeth Munsters
142. Andries Koolen, als gemachtigde van Johannes Munsters
143. Jan van Lierop, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Johannes Adriaans en Hendrik Kortooms
144. Leonard van Wetten, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Wilhelmina Manders, Francis van Wetten en Arnoldus van Wetten
145. Johannes Lammers, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Godefriedus Lammers, Martinus Lammers, Francis Lammers, Jan Lammers, Peter Lammers en Marianna Lammers
146. Martinus van Bommel, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Allegonda van den Berkmortel, Peter van Bommel, Hendrina van Bommel en Maria van Bommel
147. Martinus Seijkens, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Hendrina Kuunders, Hendrik van Bommel, Pieter van Bommel en Johanna van Bommel
148. Jan Willem Michels, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Antonij Michels
149. Arnoldus Jacobs, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Martinus Jacobs en Maria Jacobs
150. Johannes van der Zanden, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Leonardus van der Zanden, Francis van der Zanden, Johanna van der Zanden en Maria van der Zanden,
151. Francis Claus, als gemachtigde van Nicolaas Claus
152. Martinus Kuunders, als gemachtigde van Maria van Haandel
153. Jan Kuijpers, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Maria Goossens weduwe Peter de Veth
154. Bernardus van Rijt, als gemachtigde van Antonij van Rijt en Maria van Rijt
     
     Voorschreven comparanten en hun lastgevers zijn alle grondeigenaren, wonende te Deurne
     
     
155. Francis Althuizen, veldwachter, wonende te Deurne, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Johanna de Veth, grondeigenares, wonende te Deurne, Antonij de Veth, koopman, wonende te Helmond, Pieter Elzing, rijksambtenaar, wonende te Sint Oedenrode en Pieter van de Nieuwenhof, grondeigenaar, wonende te Gemert
156. Johannes Goossens Antonijzoon, grondeigenaar, wonende te Deurne, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Anna Catharina Goossens, grondeigenares, wonende te Deurne, Hendrik Leenen, fabrikant, wonende te Asten, Johannes Adrianus Lenders, Marianna Lenders en Petrus Lenders, allen grondeigenaren, wonende te Meijel.
157. Pieter Antonius van de Mortel, burgemeester, wonende te Deurne, uit eigen hoofde en als gemachtigde van Peter Gregorius van de Mortel en Helena Maria van de Mortel, grondeigenaren, wonende te Deurne en Jacobus Hubertus Spoorenbergh, koopman, wonende te Helmond
158. Theodorus Franssen, landbouwer, wonende te Vlierden, als gemachtigde van jonkheer ridder Ferdinand Jacob de Maurissens grondeigenaar, wonende te Reuver, gemeente Beesel, Vrouwe Susanna Soulier douairière van jonkheer ridder Alexander Ignatius de Maurissens, grondeigenaresse, wonende te Eindhoven, jonkvrouwe Ernestina Allegonda de Maurissens, jonkvrouwe Johanna Theresia de Maurissens, beide laatste grondeigenaressen wonende te Vlierden, jonkheer Edmundus Henricus Josepha Ghislaina de Maurissens, Jonkheer Eduardus Carolus Louisa Ghislaina de Maurissens, jonkvrouwe Hedwige Maria Louisa Ghislaina de Maurissens, jonkvrouwe Edelina Maria Catharina Ghislaina de Maurissens en jonkvrouwe Eugenia Maria Christina Ghislaina de Maurissens, de vijf laatstgenoemde grondeigenaren, wonende te Thienen.
159. Martinus Maas, landbouwer, wonende te Vlierden, als gemachtigde van Hendrik Maas, grondeigenaar, wonende te Vlierden.

Bronnen, noten en/of referenties