Boterfabriek Helenaveen

Rechts op deze ansichtkaart van 1954 de voormalige boterfabriek.
foto collectie Thom van der Straaten

De inrichting van de roomboterfabriek van Helenaveen rond 1907.

De boterfabriek Helenaveen werd in 1895 bij notariële akte opgericht als coöperatieve roomboterfabriek "Helenaveen".

Martinus van de Mortel alias Tinus de Fauts was als zuivelbereider werkzaam in deze fabriek.

Rond 1915 was Antoon Mathijs Spaan secretaris van een nieuw op de richten boterfabriek. Het plan was toen om daarin een ketel van 12 m² vloeroppervlak en een stoommachine van 12 PK te plaatsen, waarmee 1000 liter melk per uur gepasteuriseerd en gecentrifugeerd kon worden.

Onderstaand treft u de integrale brief aan die S. Lako, directeur van het instituut voor landbouwwerktuigen en -gebouwen te Wageningen, op 14 april 1915 schreef aan Spaan, en die een aardig inkijkje geeft in de toenmalige melkverwerking.

Daar de heer Brouwers zoover hersteld is, dat hij weer eenige werkzaamheden kan verrichten haasten wij ons u de plannen te zenden voor de op te richten zuivelfabriek en maalderij. Deze lagen gedeeltelijk reeds eenige maanden klaar, maar konden niet afgemaakt worden, daar wij eenige inlichtingen gevraagd hadden die ons tot dusver nog niet bereikten. Met het oog op bezuiniging in werkvolk en in kolenverbruik gedurende het malen, hadden wij er over gedacht de fabriek te voorzien van een zuiggasmotor met bijbehoorende ketel. Daar deze laatste in het buitenland gemaakt worden, en men ons in verband met den oorlog de vereischte inlichtingen niet kon geven, is het ontwerp zoolang blijven liggen.
Waar u nu de zaak gaarne voortgang wilt doen hebben, hebben we den zuigasmotor dus laten vervallen en stellen ons nu voor de fabriek te drijven door een stoommachine met ketel. Op het ontwerp ziet u dus voorloopig een ketelhuis geprojecteerd.
Door het gebruiken van een vertikaal keteltje zou dit misschien kunnen vervallen, als dan de machinekamer wat grooter werd gemaakt.
Als de verschillende offertes binnengekomen zijn kan dit nog nader overwogen worden.
Wat de zuivelwerktuigen betreft, deelen wij u mede dat het onze gewoonte is, het advies dienaangaande aan den betrokken zuivelconsulent over te laten.
Wel willen wij hierover eenige opmerkingen maken voor zoover deze in verband staan met ketel en stoommachine, en om u voorloopig eenigszins een kijk te geven op de vermoedelijke kosten.
Wij hadden ons dan voorgesteld een ketel te plaatsen van 12 m² V.O. en een stoommachine van 12 PK.
Er is daarbij gerekend op een regeneratief of voorwarmer van 1000 Liter per uur. Eveneens op een centrifuge en ondermelk pasteur voor 1000 Liter per uur en dito ondermelkkoeler.
Volgens uw opgave toch zal het maximum melkverbruik dat u kunt bereiken niet meer dan 3000 L. per dag bedragen.
Wat het karnen betreft, lijkt ons een karnkneder van klein vermogen van bv. 250 Liter karnvermogen met het oog op de zeer veranderlijke te verwerken hoeveelheid melk niet ongeschikt. Volgens opgave kunnen deze karns tot ca. 30 liter nog goed verwerken.
De vollemelkbak en ondermelkbak zijn niet te klein gerekend, n.l. ongeveer 1500 liter.
Dit alles in aanmerking genomen zal het machinale gedeelte van de zuivelfabriek waarin dus begrepen zijn ketel met stoommachine, drijfwerk, leidingen, vollemelk- en ondermelkbak, karnemelkbak, bascule, ondermelk- en karnemelkmeettoestellen, uitdrupapparaat, regereratief centrifuge, ondermelkpasteur, roompasteur, ondermelkkoeler, roomkoeler, de noodige pompen, 2 roomzuurbassins, karnkneder, stoompomp en koud- en warmwaterbakken volgens onze schatting 8 à 9000 gulden kosten.
Rekent u voor de molen een koppel steenen van 1,20 M doorsnee, een koekbreker en luiwerk f 1000,- dan blijft het geheel dus beneden de f 10.000,-.
Wat de kwestie van het personeel betreft het volgende:
Op eene zuivelfabriek met maalderij, die niet zooveel grooter was als ten uwent op te richten fabriek had men de volgende werkkrachten.
a. Een directeur die toezicht hield en de administratie voerde; zoo nu en dan ook wel iets meedeed.
b. een machinist-centrifugist, die ook karnt.
c. een vollemelkmeter
d. een ondermelkmeter, c en d werken slechts halve dagen.
e. een molenaar die niet meewerkt in de zuivelfabriek.

De gang van het bedrijf is dan 't volgende:
's Morgens wordt eerst gekarnd; daarna van 7.30 tot 9.30 uur gecentrifugeerd, waarna de beide melkmeters van 9.30 tot 11.30 de boel schoonmaken.
Zoodra de melk erdoor is, dus om 9.30 uur, begint de molenaar ook, en maalt door tot 12 uur. Voor zoover er dan 's middags niet gemalen wordt, of de steenen worden nagezien, kan hij dan het maalgoed rondbrengen.

Bij het zien van bovenstaand lijstje zal het u duidelijk worden dat het niet mogelijk zal zijn de fabriek met twee man te drijven, zooals u eerst dacht, althans niet op den duur.
Waar u op 't oogenblik nog maar weinig melk melk verwerkt, n.l. hoogstens 1500 liter per dag, zou het bedrijf misschien als volgt ingericht kunnen worden:
's morgens wordt eerst gekarnd, daarna wordt van 7 tot 8 uur ongeveer gecentrifugeerd. Er is hierbij op gerekend dat eerst ongeveer een half uur lang de melk gewogen en de vollemelkbak gevuld wordt, voordat men begint te centrifugeeren, daar het vaak voorkomt dat bij het leveren door kleine leveranciers van geringe hoeveelheden, de centrifuge vlugger werkt dan de melkweger. Hierbij kan de molenaar melk in ontvangst nemen en de directeur op de centrifuge letten en stoken, of omgekeerd, terwijl een jongen van ± 18 jaar ondermelk afgeeft.
Van 9 – 11 uur maakt men dan gezamenlijk de werktuigen schoon. Moet er veel gemalen worden dan kan de molenaar om 9 uur beginnen te malen.
Heeft de directeur andere bezigheden, dan kan hij deze verrichten en alleen toezicht houden. Begint de molenaar om 9 uur te malen dan zal de jongen tevens moeten stoken.
's Middags maalt de molenaar, de directeur voert de administratie, onderzoekt de melkmonsters enz. De jongen stookt. Moet het maalgoed bij de klanten rondgebracht worden, dan kan de molenaar b.v. 's morgens malen terwijl de jongen dan 's middags de werktuigen schoonmaakt.
Zou men toch maar met twee personen willen beginnen, dan kan men niet tegelijk melk in ontvangst nemen en afgeven, doch moet dit na elkaar gebeuren. De melkbakken moeten dan dus niet te klein zijn. Om 12 uur zou dan misschien de fabriek weer schoon kunnen zijn.
's Middags bij het malen zou dan de directeur moeten stoken, wat misschien eenigszins moeilijk zal gaan, tegelijk met zijn andere werkzaamheden. Een automatische stookinrichting zou dan misschien goede diensten kunnen bewijzen.
Om eenigszins de kosten te kunnen nagaan van het malen geven wij u de volgende berekening, die gebaseerd is op eene hoeveelheid te malen graan van 200.000 KG per jaar. Zoolang deze hoeveelheid niet bereikt is zijn de kosten per HL. natuurlijk hooger, daar de rente van het kapitaal tot het volle bedrag in rekening gebracht moet worden. De afschrijving kan dan echter geringer zijn, terwijl de molenaar, als er niet gemalen wordt, andere werkzaamheden kan verrichten.
Verder moet er nog op gewezen worden dat deze rekening niet geheel nauwkeuring kan zijn, daar wij dan eerst de verschillende offertes in ons bezit zouden moeten hebben.
Wij schatten dan de kosten per HL te malen graan:
* aan kolen en smeermiddelen 7 cent
* aan rente en afschrijving van het kapitaal besteed aan machineriën 9 cent
* molenaar bij een salaris van acht gulden per week ongeveer 7 cent
Totaal 23 cent per HL graan.
Als toelichting diene dan nog, dat wij de afschrijving gelijkelijk over de zuivelfabriek en de maalderij verdeeld hebben, en evenzoo het salaris van den molenaar.
De hoeveelheid graan van 200.00 KG per jaar die wij boven noemden, kan dan in de wintermaanden vermalen worden, en wel is dan een maal-tijd van 4 uren per dag, gedurende 4 dagen per week, voldoende.
De andere twee dagen kunnen dan eventueel besteeds worden aan het rondbrengen van het maalgoed, het billen der steenen of andere werkzaamheden. In de zomermaanden kan de molenaar zich dan hoofdzakelijk aan het zuivelbedrijf wijden. Zooals u gezien hebt zijn nog niet in rekening gebracht de kosten van afschrijving en rente van het gebouw, dat op ongeveer 5.500 gulden wordt geschat.
De prijs der steenkolen wordt in bovenstaande berekening op 12 gulden per ton aangenomen. Misschien dat met het oog op de bracht, dit vppr u hooger zou zijn.
Wij vroegen ook nog informaties voor een ketel die met turf gestookt kan worden. Volgens de opgaven zou de stoomproductie ongeveer 2 ½ KG per KG turf zijn, wat ongeveer overeen zou komen met een verbruik van 13 KG turf per HL te malen graan. Dit cijfer kan natuurlijk nog eenigszins variëeren met de kwaliteit van de turf. U zoudt kunnen nagaan of dit voor u nog van voordeel zou kunnen zijn.
Wij raden u na aan, aan de hand van ons schrijven de zaak eens met den zuivelconsulent te bespreken, vooral ook wat de werktijden van den directeur betreft. Zooals wij u reeds schreven, laten wij dan verder de inrichting van de zuivelfabriek, aanbesteding van de zuivelwerktuigen enz. aan den zuivelconsulent over.
Als u ons dan na die bespreking uwe op- en aanmerkingen stuurt, zullen wij u daarna eenige adressen van fabrikanten en voorwaarden van aanbesteding sturen.
Binnen eenige dagen zenden wij u de planteekening. Volgens afspraak informeerden wij ook voor u over de opleiding tot molenaar van uw tegenwoordigen botermaker, aan het station voor maalderij en bakkerij alhier. Volgens den directeur, den heer Boonstra, zal dit niet in eenige weken gaan.
Wel bestaat de mogelijkheid om den leeraar-molenaar van bedoeld station te laten overkomen. Deze zou dan in 't begin de noodige aanwijzingen kunnen geven, en tegen den tijd dat de steenen gescherpt moeten worden, kunnen overkomen.Hun tarief hiervoor is vergoeding voor reiskosten derde klas en acht gulden per dag.
Ook komt het op sommige plaatsen wel voor dat een molenaarsknecht bv. alle steenen in den omtrek scherpt; misschien is er bij u ook een dergelijk persoon.
Wat de malerij betreft zouden wij nog gaarne van u vernemen of u ook mais denkt te malen en welke andere granen nog en in welke verhouding ongeveer. Moet er ook gemalen worden voor boerengebak?
De directeur v/h instituut, S. Lako

Cijfers van de Helenaveens roomboterfabriek 1897-1901
Karakteristieken	1897	1901
Aantal deelnemers	46	86
Aantal koeien waarvan melk is geleverd (gemiddeld)	70	263
Aantal kilogram geleverde melk	217.925½	796.377
Aantal kilogram verkregen boter	7.598	29.094
Opbrengst in guldens	7.925,15	34.622,81
Hoofd van de fabriek	karnmeester W. Nous
President-commissaris	J.C. van de Blocquery	idem
Administrateur	Jacobus Fredericus Herman de Groot	-

Bronnen, noten en/of referenties