Boekweitcultuur

Het maaien van boekweit. Foto collectie gemeente Deurne

De boekweit werd dikwijls ter plekke gedorst op een grote doek omdat vervoer van het ongedorste product te veel verlies tijdens het vervoer gaf. Hier wordt boekweit gedorst door de Heidemij in Helenaveen in 1875. Foto collectie gemeente Deurne.

Dit gebouw aan de Douglasweg werd vroeger gebruikt als opslagschuur voor boekweit en als tabaksschuur. Foto coll. André Vervuurt

Boekweitcultuur was in vroeger eeuwen een belangrijk gewas voor de landbouwers op de voedselarme zandgronden rond de Peel. In Deurne bereikte de teelt van boetweit (in Deurnes dialect boegend) qua omvang een hoogtepunt in de tweede helft van de negentiende eeuw.

Voordelen van de boekweitteelt zijn bestendigheid tegen grondverzuring, de korte groeitijd weinig behoefte aan meststoffen. Maar boekweitoogst kon door een enkele flinke hagelbui of een lichte nachtvorst compleet mislukken, vandaar dat het gewas ook wel jammerkoren genoemd werd.

Vroege vermeldingen

Een van de vroegste vermeldingen van boekweit dateert van 1423. In dat jaar verpachtte Daniel van Bruheze het groot goed van Bruheze gedurende acht jaar aan Jan Gherit Terlincs. De pachtsom moest destijds nog in natura betaald worden. Naast 36 mud rogge, vijf mud gerst en vijf mud haver moest de pachter ook jaarlijks vijf mud boekweit leveren.

Uit de rapporten van de districtscommissaris blijkt dat halverwege de negentiende eeuw de rogge als vanouds veruit het belangrijkste landbouwgewas was, met boekweit, haver en aardappelen strijdend om de tweede plaats. Er waren jaren bij dat ook de spurrie aan de wedloop meedeed, maar hoe dan ook, we mogen er van uitgaan dat in die jaren tussen de tien en veertien procent van het akkerland bestemd was voor de boekweitteelt.

Van de Griendt

Met de komst van de gebroeders Van de Griendt naar de Peel maakte de boekweitteelt een explosieve groei door. De ruim zeshonderd hectaren veen die zij in 1853 van de gemeente Deurne kochten, konden niet in één keer afgegraven worden. Om het nog niet aangesneden veen niet renteloos te laten liggen, besloten de gebroeders al gauw een gedeelte te gaan gebruiken voor de teelt van boekweit. Dat moest gebeuren volgens een methode die tot dan toe in de Peel mogelijk nog niet werd toegepast: de veenbrandcultuur. De werkwijze bestond eruit dat de bovenlaag van het veen werd losgehakt, waarna in het voorjaar vanuit een ijzeren vuurkorf stukjes gloeiende turf over de kluiten werden uitgestrooid. De bovenlaag smeulde weg - zulten heette dat op z'n Deurnes - en in de aslaag werd vervolgens het boekweit gezaaid en met een eg ondergewerkt. Het was een soort van roofbouw die men volgens de deskundigen zo'n acht tot hooguit tien jaar achter elkaar kon herhalen.

De bedoeling van de gebroeders Van de Griendt was om met 200 hectare van start te gaan, maar vanwege de aanhoudende regen kon er dat eerste jaar slechts 30 hectare worden ingezaaid. Na die valse start zaten de weersomstandigheden echter mee en kon in de jaren daarop 300 hectare afgebrand veen worden ingezaaid. Volgens een notariële akte bracht de verkoop van de oogst de ondernemers uit Den Bosch in 1857 al meer dan tweeduizend gulden op, een kleine vijf procent van het in de Peel belegde kapitaal.

De Deurnese bestuurderen waren altijd van oordeel geweest dat er in de nog niet in cultuur gebrachte gronden van de gemeente met geene mogelijkheid eenige verbetering kan worden toegebragt en dat ze alzoo in den staat der natuur, waarin dezelve tot dusverre rusten, voor altijd zullen verblijven. Maar sinds de komst van de ondernemers uit Den Bosch ging men daar heel anders over denken. De grondverkoop aan Van de Griendt had al een kleine vijftigduizend gulden in de gemeentekas gebracht en met die veenbrandcultuur zou nu ook de rest van het veen in klinkende munt kunnen worden omgezet. In de herfst van 1857 besloot Deurne dan ook een fors deel van het resterende gemeentelijke veen in percelen op te gaan delen om die te verpachten voor de boekweitteelt. Er bleken voldoende liefhebbers voor te zijn.

Verpachtingen 1857

Begin november 1857 ging bij de notaris de eerste uitgifte van start van percelen veen tot het telen van boekweit en andere vruchten, elk ongeveer één hectare groot. Jan Deckers, hoofdopzichter van Helenaveen en tevens uitbater van de maatschappijwinkel in de veenkolonie, pachtte de eerste zestien percelen. Jan Martens Peereboom, aandeelhouder van de Maatschappij Helenaveen pachtte niet alleen 15 losse percelen maar ook nog eens 27 hectare aan één stuk, waarvoor hij een pachtprijs van 135 gulden betaalde. Op die eerste uitgiftedag was Johannes van der Heijden de grootste pachter met een zestal kleinere stukken en een aaneengesloten stuk van zestig hectare veengrond voor de som van 362,75 gulden.
Dat niet alleen kapitalisten maar ook ambtenaren en kleine zelfstandigen van de boekweitrage profiteerden bewezen de gemeenteontvanger Gabriel Frederik de Martines en de metselaar Mathijs Lutters met de pacht van ieder een hectare waarvoor ze respectievelijk vijf en vier gulden betaalden.

Die eerste veengrondverpachting leverde de gemeente Deurne en Liessel ƒ 1741,60 op. Het succes was zo groot dat besloten werd om later die novembermaand nog eens voor een totaalbedrag van ƒ 1265,35 veengrond te verpachten. Opnieuw wisten Jan Deckers en Jan van der Heijden ieder 16 hectare te pachten. De grootste pachter was deze keer echter Jan Martens Peereboom die 129 hectare aan één stuk wist te pachten voor ƒ 967,50 per jaar. Mogelijk handelde hij als stroman voor een grotere groep beleggers. Peereboom zou er de jaren daarop nog acht hectare bij krijgen, als schadevergoeding voor het feit dat de afwateringssloot van de veenderij Helenaveen naar de Soeloop over zijn land moest, met als gevolg dat het bewerken en verzamelen van de boekweit zeer bemoeilijkt wordt. Hierdoor is een overeenkomst verkregen door deze acht bunder door Peerebooms gratis voor tien jaar te verpachten en daar neemt hij genoegen mee.

Ook de Deurnese burgemeester Hendrik van Baar hoorde tot de pachters van het eerste uur. Hij pachtte acht hectare Peel voor ƒ 50,40. Alle pachten werden aangegaan voor de tijd van 10 jaar.

Dat eerste jaar waren het vooral de kapitaalkrachtigen die gebruik maakten van de mogelijkheid veengrond te pachten voor de boekweitteelt, het jaar daarop stonden ook de wat eenvoudiger inwoners van Deurne en Liessel zich te verdringen om een perceel te bemachtigen.

Verpachting 1858

Op vrijdag 13, zaterdag 14 en donderdag 26 augustus 1858 verpachtte de gemeente weer percelen veengrond voor de boekweitcultuur. Zie hieronder de complete lijst.

nr.	pachter	beroep en hoedanigheid	pachtsom
1	Johannis Janssen	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 11,25
2	Johannis van Berlo	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 8,75
3	Henricus Theodorus Alouis van Baar	burgemeester, wonende te Deurne	ƒ 24,25
4	Martinus Koppens	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 11,50
5	Martinus Koppens	landbouwer wonende te Deurne, als lasthebber van Helena Aldenhuizen, echtgenote van wijlen Antonij Koppens, landbouwster, wonende te Deurne	ƒ 22,25
6	Godefridus van Brussel	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 16,--
7	Willem Nooijen	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 14,50
8	Jan Cuijten	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 12,--
9	Piet van den Broek en Antonij Peels	landbouwers wonende te Deurne	ƒ 10,25.
10	Peter Roijakkers en Johannis van de Kerkhof	beide landbouwer wonende te Deurne	ƒ 8,--.
11	Johannis van de Kerkhof	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 6,--.
12	Lourens Janssen	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 3,--.
13	Willem van den Heuvel en Jan Bastiaans	beide landbouwer wonende te Deurne	ƒ 8,--.
14	Adriaan van Gestel en Jan van Heugten	beide metselaars wonende te Deurne	ƒ 8,--.
15	Adriaan van Gestel en Jan van Heugten	beide metselaars wonende te Deurne	ƒ 8,--.
16	Marten Kuipers	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 4,--.
17	Antonij van Veggel	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 4,--.
18	Jan Nooijen	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Willem Wijnans, landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
19	Pieter Werts	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Maria Munsters, landbouwster, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
20	Henricus Wijnans	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 13,50.
21	Hendrik Lammers	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Johannes Lammers, landbouwster, wonende te Deurne	ƒ 10,50.
22	Johannis Aarts	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 18,--.
23	Johannis Goossens	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 18,25.
24	Peter de Veth	grondeigenaar wonende te Deurne	ƒ 22,--.
25	Pieter Goossens	smid, wonende te Deurne	ƒ 20,--.
26	Peter van den Heuvel, Willem Kusters en Theodorus Martens	landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 18,50.
27	Wilhelmus Wouters	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 18,--.
28	Gerrit Goossens	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,50.
29	Antonij Sauvé	bakker, wonende te Deurne	ƒ 15,--.
30	Jan Manders	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 12,--.
31	Hendrik van den Berg	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 13,--.
32	Johannis Kuipers	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 11,50.
33	Martinus van den Berkmortel	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 12,--.
34	Pieter Nooijen	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 10,--.
35	Willem Manders	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 10,--.
36	Jan van der Heijden	winkelier wonende te Deurne	ƒ 9,--.
37	Martinus Bankers	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 9,--.
38a	Johannes Munsters	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 7,--.
38b	Jan Meulendijks	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Johannes van Bommel, landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 7,--.
39	Jan Coolen	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 8,25.
40	Jan Kuipers	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Joachimus Kuunders, landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,25.
41	Mathijs Lutters	metselaar, wonende te Deurne	ƒ 10,50.
42	Theodorus van den Boomen	landbouwer wonende te Deurne	ƒ 10,25.
43	Francis Jacobs	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Martinus Ceelen, landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,50.
44	Johannis Jacobs	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,25.
45	Francis Verbeek	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,25.
46	Hendrik Smits	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,--.
47	Pieter Sanders	landbouwer wonende te Deurne, als lasthebber van Lourens van den Heuvel, landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 14,75.
48	Johannis Aarts	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,75.
49	Johannes Lammers	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Hendricus Neervens, landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 14,--.
50	Hendricus Mathijs van Bommel	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 14,--.
51	Peter Adriaans	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,--.
52a	Joachimus Kuunders	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 14,--.
52b	Francis Meulendijks	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,--.
53	Johannes Peter Nooijen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,25.
54	Adriaan van Weerde	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
55	Jan Aarts	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,25.
56	Martinus Aarts	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 8,25.
57	Johannes Keunen senior	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 8,25.
58	Willem de Bruin, Adrianus van Driel en Johannes Nooijen	allen landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 5,50.
59	Antonij van den Boogaart	landbouwer wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Geertruida Timmermans, landbouwster, wonende te Deurne	f. 4,--.
60	Eimert Munsters	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 3,--.
61	Francis van Kol	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 3,25.
62	Johannis Verstappen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 7,--.
63	Theodorus van Vosselen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 9,50.
64	Johannis van Bommel	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
65	Jacobus van Leunen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,--.
66	Jan Kuipers	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
67	Jan Seijkens	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,50.
68	Hendrik van der Zanden	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
69	Francis Munsters	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 9,--.
70	Piet van de Mortel	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,50.
71	Herman Huizing	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
72	Johannes Aarts	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 8,--.
73	Lucas Smits	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 8,50.
74	Jan van Bommel	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 7,50.
75	Johannes Evert Manders	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 8,--.
76	Hendricus Brangers	smid, wonende te Deurne	ƒ 11,30.
77	Hendricus Martens	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,30.
78	Johannis van Hombergh	bakker, wonende te Liessel, zo voor zich en als lasthebber van Jan Francis van Hombergh, oliemolenaar en Pieter van Gils, leerlooier, beide wonende te Liessel	ƒ 10,--.
79	Peter van Moorsel	landbouwer, wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Peter van Bree en Johannis Roijakkers, landbouwers te Deurne.	ƒ 10,25.
80	Thomas Wijnans	smid, wonende te Liessel	ƒ 13,--.
81	Antonij Hermans	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 14,50.
82	Leonardus van Griensven	bierbrouwer, wonende te Liessel	ƒ 12,50.
83	Jan Smulders	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,25.
84	Mathijs Meulendijks	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,25.
85	Arnoldus Aarts	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,25.
86	Michiel Aarts	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
87	Arnoldus van der Wallen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,25.
88	Johannes Prinsen	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 13,50.
89	Jan Francis van Hombergh	oliemolenaar, wonende te Liessel	ƒ 11,75.
90	Jan Aarts	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,25.
91	Willem Kortooms	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,25.
92	Antonij Seijkens	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,25.
93	Willem Hikspoors	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 9,--.
94	Mathijs Jansen	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 9,--.
95	Peter van Gils	leerlooier, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
96	Willem Brouwer	particulier, wonende te Liessel, zo voor zich en als lasthebber van Thomas Wijnans, smid en Johannes Joordens, landbouwer, beide wonende te Liessel	ƒ 10,--.
97	Godefridus Hikspoors	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 7,--.
98	Pieter Meulendijks	landbouwer, wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Peter Fransen en Jan Smulders, bouwlieden, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
99	Francis Peeters	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
100	Johannis Klaassen	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
101	Antonij Hoefnagels	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
102	Hendricus Kanters	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
103	Thomas Manders	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
104	Hendrik van Doorne	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
105	Jan Smits en Thomas Manders	beide bouwlieden, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
106	Martinus van den Heuvel	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
107	Johannes Wijlen	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
108	Willem Hikspoors	landbouwer, wonende te Liessel, als lasthebber van Arnoldus Meulendijks, landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
109	Antonij Mennen	landbouwer, wonende te Liessel	ƒ 10,--.
110	Peter Lammers	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
111	Antonij Simons	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
112	Hendrina Jansen, weduwe Johannes Joosten	landbouwster, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
113	Wilhelmina Doense	landbouwster, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
114	Johannes Joosten	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
115	Hendrik Moes	arbeider, wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Hendrik Jansen, arbeider, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
116	Theodorus Hermans en Jan Smits	beide landbouwers wonende te Deurne	ƒ 10,--.
117	Hendrik Hoeben	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 5,--.
118	Hendrik Hoeben	landbouwer, wonende te Deurne, als lasthebber van Johannes Hoeben, landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 7,--.
119	Jan Martens	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
120	Johannis Joordens	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
121	Godefridus Loomans	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
122	Hendrik van der Steen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,50.
123	Hendrik van Bussel	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 15,--.
124	Hendrik Bellemakers	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
125	Hendrik van Hoek	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
126	Gerard van Heugten	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,--.
127	Peter Verstappen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,--.
128	Peter Joosten	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,25.
129	Antonij van Rijt	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,25.
130	Jan van de Meerde	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 10,25.
131	Johannis Martens	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 9,--.
132	Jan Fransen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 9,--.
133	Peter Seelen, Hendrik Manders en Michiel Tijssen	alle landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 8,50.
134	Peter Seelen, Hendrik Manders en Michiel Tijssen	alle landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 9,--.
135	Hendrik Hendriks	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 7,--.
136a	Henricus Theodorus Alouis van Baar	burgemeester wonende te Deurne, 14 bunder à ƒ 6,30 per bunder jaarlijks, is samen	ƒ 88,20.
136b	Nicolaas Claus	landbouwer, wonende te Deurne, 2 bunder à ƒ 7,50 per bunder jaarlijks, is samen	ƒ 15,--.
137	Willem Munnikhof	smid, wonende te Venray, 8 bunder à ƒ 6,67½ per bunder jaarlijks, is samen	ƒ 53,40.
138	Goord Kuipers	landbouwer, wonende te Bakel, 6 bunder voor een jaarlijkse gezamenlijke huurprijs van	ƒ 35,--.
139	Peter Nooijen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 7,50.
140	Willem Hubert Jansen	arbeider, wonende te Deurne, 2 bunder à ƒ 7,50 per bunder jaarlijks, is samen	ƒ 15,--.
141	Antonij Meulendijks	landbouwer, wonende te Deurne, zo voor zich en als lasthebber van Gijsbert Peter van den Boogaart, landbouwer, te Deurne	ƒ 5,--.
142	Hendricus van der Steen	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 11,--.
143	Gerrit van den Boogaart	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 13,--.
144	Pieter van den Boogaart	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 15,--.
145	Lambert van Rijt	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 15,--.
146	Francis van Weerde	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 15,50.
147	Gerard Bots en Hendrik Jansen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
148	Gerard Bots en Hendrik Jansen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
149	Francis Aarts	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
150	Albert Moes en Hendrik Jansen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
151	Albert Munnikhof en Hendrik Jansen	resp. timmerman en landbouwer, beide wonende te Deurne	ƒ 12,50.
152	Andries Wouters	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
153	Leonard Bots en Hendrik Jansen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 12,50.
154	Peter Manders en Hendrik Nijssen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 12,25.
155	Willem Venmans	landbouwer, wonende te Deurne	ƒ 12,--.
156	Lucas Allarm	arbeider, en Albert Munnikhof, timmerman, beide wonende te Deurne	ƒ 11,--.
157	Cornelis van Rijt en Hendrik Nijssen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 11,25.
158	Hendrik Jansen en Hubert Jansen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 8,50.
159	Hubert Jansen en Hendrik Jansen	beide landbouwers, wonende te Deurne	ƒ 7,--.
		Totaal	1.925,70.

Alleen al in 1858 verpachtte de gemeente Deurne een kleine tweehonderd hectare veengrond voor de boekweitteelt. En al dat veen werd afgebrand. En dat gebeurde niet alleen in de gemeente Deurne. In de lente van 1860 deelde de gemeente Venray mee dat aan de belanghebbenden, die in de Peel veengronden hebben gepacht, die minder dan duizend ellen van de Deurnese grens liggen, namelijk in de Merselosche Peel, Kremmersbult, Heische Peel en Moost, vergunning is verleend om de Peel tot 31 mei voor de teelt van boekweit te mogen branden. Er volgde een lijst van 136 personen, merendeels uit Sevenum en Helden, aan wie brandvergunning was verleend. De brand mocht worden aangestoken bij zonsopgang op 25 april 1860 tot aan de laatste dag van juni. Tijdens het branden moesten per perceel tenminste drie werklieden toezicht houden en na afloop moest door een persoon worden gewaakt tot het vuur geheel gedoofd was.

Veenbrandcultuur al in zeventiende eeuw?

Halverwege de zeventiende eeuw kende Deurne wellicht toch ook al enige vorm van veenbrandcultuur. In de keuren en breuken met betrekking tot de Peel die door de schepenen, de kerkmeesters, de Heilge Geestmeesters en de gemeijne naburen van Deurne' tussen 1525 en 1665 werden vastgesteld, komen enige bepalingen voor die daarop wijzen. Zo mocht er in de Liesselse Peel op Soeij geen turf gestoken worden voor, in, ofte na het saeijen van de boekweijt tenzij anders afgekondigd in de kerk. Ook werd bepaald dat wie vuur opden Pedel brengt, ende dat savonts niet weder int afscheijden van den Peel uijt en doet een geldboete moest betalen van tien oude schilden. Diezelfde bepalingen treffen we aan in het keurboek uit 1712.

Brandgevaar door veenbrandcultuur

Het gevaar voor een uitslaande veenbrand lag altijd op de loer en dat was dan ook de reden dat Jan van de Griendt er in 1870 veel aan was gelegen om de hei grenzend aan de veenkolonie te kunnen pachten. Het jaar daarvoor had de Deurnese gemeenteraad besloten om onderhands nog eens een kleine 150 hectare boekweitland te verhuren. Onmiddellijk nadat Van de Griendt van de voorafgaande verpachting kennis had genomen stuurde hij een aanvraag naar de gemeente om de aan de concessie grenzende gronden onderhands te mogen pachten. Hij verwees daarbij naar het grote brandgevaar dat zou bestaan voor de gestoken en te drogen staande turf als verschillende particulieren veldjes zouden pachten. En hij wilde er graag een billijke pachtsom voor betalen. De Deurnese gemeenteraad had er wel oren naar. Er werd besloten om de grond aan Van de Griendt te verhuren voor 20 gulden per hectare voor tien jaar. Ofschoon op die gronden niet langer dan tien jaar achtereen kon worden gebrand was de pachter gerechtigde om die periode met vijf jaar te verlengen omdat er jaren konden komen die niet voor boekweitteelt geschikt waren. Het ging om een totaalbedrag van 29.615 gulden.

Voor het branden van de heide in de Peel moest de burgemeester vergunning verlenen. In periodes van droogte kon de burgemeester deze vergunning tijdelijk intrekken. Dit gebeurde bijvoorbeeld in april 1893, toen de burgemeester de brandvergunning aan de Maatschappij Helenaveen in verband met brandgevaar tijdelijk introk.

Pastoors krijgen gratis boekweitland

De enige die niet hoefde te betalen was de kersverse rector van Helenaveen. De eerwaarde kreeg in het voorjaar van 1860 op eigen verzoek twee bunders boekweitland in de Peel voor de tijd van vijf jaren kosteloos ten gebruike. De schenking werd door het provinciale bestuur goedgekeurd, vanwege het geringe inkomen van de nieuwe parochie in het veen. Overigens zouden ook de pastoors van Deurne en Liessel gratis een stuk veengrond ter beschikking krijgen voor het zaaien van boekweit, die van Deurne acht bunder, die van Liessel vier.

Belastingen

Er was destijds een regeling dat voor nieuw ontgonnen gronden gedurende de eerste tien jaar geen grondbelasting hoefde te worden betaald. De gemeente en de pachters waren van mening dat de boekweitcultuur onder deze regeling viel en dat er dus geen belasting betaald hoefde te worden. De ambtenaren van het kadaster waren echter van mening dat de veenbrandcultuur niet als ontginning kon worden aangemerkt, maar als een belastbare commerciële activiteit.

Het provinciaal bestuur was van mening dat de bezaaiing van hoge veengronden met boekweit, zoals heeft plaatsgehad, ongetwijfeld als ontginning moet worden aangemerkt, maar wel was de gemeente te laat geweest met de aanmelding voor belastingvrijstelling en er werd daarom besloten over de betreffende percelen slechts vijf jaar vrijdom van grondbelasting te geven.

Daarnaast waren de pachtende boekweittelers verplicht om het tiende gedeelte van hun opbrengst als belasting af te dragen. Die verplichting bestond blijkbaar nog niet in 1859, want in juli van dat jaar werd door de directeur der registratie en domeinen te Breda de vraag opgeworpen of de boekweitteelt wel of niet tiendplichtig was en de daarop te heffen novaaltiend aan de staat toekwam. Er werd inderdaad geoordeeld dat er tienden moesten worden afgedragen.

Die afdracht gebeurde overigens niet altijd in natura. Uit een brief van 13 augustus 1862 van de burgemeester van Deurne en Liessel aan de Gedeputeerden van Noord-Brabant blijkt dat men was begonnen met het maaien van de boekweit nadat de telers een bepaald geldbedrag voor de af te dragen tienden hadden geboden maar voordat de ontvanger der registratie daarmee akkoord was gegaan.

De explosieve groei van de boekweitteelt bracht nog een extra voordeeltje voor de gemeentekas. Als gevolg van de toenemende boekweitteelt werden steeds meer bijenstokken op de peelgronden geplaatst. Omdat de gemeente een nog grote toename in de toekomst verwachtte, werd in 1860 besloten dat iedereen vijf cent per korf moest gaan betalen, ook de Deurnenaren zelf, die tot dan toe vrijgesteld waren van het betalen van standgeld. In 1860 schatte het gemeentebestuur dat de bijenbelasting jaarlijks op z'n minst zo'n honderdvijftig gulden in de gemeentekas zou gaan brengen, een bedrag dat men wilde besteden tot vermindering der kosten van het onderwijs, zoals het in het besluit heette.

Schoonheid en ellende

De bloeiende boekweitvelden moeten een prachtig gezicht zijn geweest.

Het is een genot daar op de hoogte der Peel in de verte verscheidene torens te zien, en in de nabijheid eenige honderden morgens boekweit in vollen bloei, waarop duizenden en duizenden bijen dan uitzuigen; het getal bijenkorven is niet telbaar; van heinde en ver komen ze er.

Aldus noteerde de Baarlose pastoor Cremers in die dagen.

De waarnemingen van de eerwaarde waren uiteraard gedaan bij goed lenteweer. In een nat voorjaar werd het allemaal anders. In de Provinciale Noordbrabantsche en 's-Hertogenbossche Courant verscheen in september 1877 een bericht dat in het gehucht Neerkant zich een welgesteld landbouwer door ophanging van het leven had beroofd. De man was zwaarmoedig en morde in den laatsten tijd vooral over het natte weer, dat zoo nadeelig was voor zijn te veld staande boekweit en zijn gestoken turf in de Peel, aldus het blad.

Het jaar 1879 was dermate slecht door overvloedige regen dat door de gemeente besloten werd de pacht voor dat jaar kwijt te schelden.

De gemeente Deurne zou tot in de zomer van 1883 veen blijven uitgeven voor de boekweitteelt. Weliswaar meenden inmiddels sommige raadsleden dat verpachting aan de nieuwe turfstrooiselindustrie meer zou opleveren, maar die zomer werd er toch nog voor een dikke elfhonderd gulden aan boekweitvelden verpacht. Het was echter ook meteen de laatste verpachting op grote schaal.

De neergang was onherroepelijk. Rond 1870 al raakten de eerste veenboekweitvelden in de Deurnese Peel uitgeput. De veenbrandcultuur was nu eenmaal een vorm van roofbouw die men hooguit tien jaar kon bedrijven.

Men kon de teloorgang aflezen aan het aantal bijenkorven. Op het hoogtepunt van de boekweitteelt werden er bijna drieduizend korven in de Peel geteld, in 1886 waren er daar nog maar zeshonderd van over...

Bronnen, noten en/of referenties