Achterste Beersdonk
De Achterste Beersdonk was sinds 1 januari 1968 een gehucht in de gemeente Helmond. Daarvóór maakte de Achterste Beersdonk deel uit van de gemeente Deurne en vóór 1 januari 1926 van de gemeente Vlierden. Parochieel behoorde de Achterste Beersdonk sinds 1933 onder Brouwhuis, daarvóór onder Vlierden. De twee belangrijkste wegen van de Achterste Beersdonk waren de Heibergweg en Heitveldweg. Beide straatnamen, alhoewel pas sinds 1955 bestaand, wijzen op de ligging tegen de voormalige heidevelden van de Brouwhuissche Heide.
Landschaps- en nederzettingsontwikkeling
De oudste kernen aan Heitveldweg en Heibergweg
De Achterste Beersdonk was één van beide gehuchten met de naam Beersdonk. De nederzettingen met deze naam lagen als een smal lint over meerdere dekzandruggen langs de Astense Aa, ingeklemd tussen het dal van de Aa in het zuiden en de heidevelden van de Brouwhuissche Heide in het noorden.
Op de Achterste Beersdonk was één van de belangrijkste archeologische vindplaatsen van de tegenwoordige gemeente Helmond uit de midden- en late steentijd, en wellicht zelfs de vroege steentijd, te vinden. Tussen 1943 en 1989 werden hier op een twee meter hoge dekzandrug enkele honderden bewerkte stukken vuursteen gevonden. Ook zijn houtskoolsporen van kleine vuurhaarden en resten van aardewerk aangetroffen. Een datering van de vindplaats, die op basis van het aangetroffen houtskool wellicht gemaakt had kunnen worden, is niet bekend. Nader onderzoek is ook niet mogelijk, want de dekzandrug is inmiddels geheel geëgaliseerd.[1]
Ten zuiden van de vroegere Heitveldweg, westelijk van de kruising met de Kloostereindweg, werd in oktober-november 2015 een nederzetting opgegraven die op basis van vergelijkbare plattegronden elders uit de periode 950 - 1125 na Chr. moet dateren. Het is de vroegst bekende middeleeuwse nederzetting op de Achterste Beersdonk. Aangetroffen zijn de paalsporen van drie hoofdgebouwen, tenminste twee bijgebouwen, een waterput en een greppelsysteem dat de nederzetting begrenst.[2] De nederzetting lag op een perceel bouwland dat in 1832 toebehoorde aan Josephus Weijers (1766-1847), de eigenaar van Willig 8.
Daarna weten we pas weer wat over de ontwikkeling van bewoning als de Beersdonk in de late Middeleeuwen in de archieven opduikt. In 1340 moet er een hertogelijk cijnsgoed Beersdonc hebben bestaan. Theodoricus van Aestappen betaalde destijds 6 hoenderen vanwege dit goed aan de hertog.[3] Een cijns was een betaling waarmee men bepaalde rechten van de cijnsheffer op het goed erkende. In dit geval gaat het om het feit dat men lang daarvoor het goed met toestemming van de hertog op woeste grond had gesticht. Daarvoor bleef men een "erkenning" betalen, in de vorm van een cijns. Het goed Beersdonc zal hebben bestaan één of meerdere boerderijgebouwen, het akkerland op de aangrenzende dekzandrug, hooiland in het beekdal van de Astense Aa en woeste gronden ten noorden van de boerderij. Vermoedelijk heeft die vermelding betrekking op wat we later als de Achterste Beersdonk zouden kennen.
In dezelfde periode komen goederen op de Beersdonk voor als cijnsgoed van de heer van Helmond. De heer van Helmond had in 1314 Peellandse cijnzen van de hertog van Brabant verworven, met uitzondering van de hoendercijnzen. Deze werden, zoals we zagen, ook later nog door de hertog geheven. Van Asseldonk gaat er vanuit dat de percelen waarop een cijns rustte, na 1190 door de hertog ter ontginning werden uitgegeven. Over de gronden die de hertog na 1314 ter ontginning uitgaf, bleef hij zelf cijns heffen.[4] In theorie zou dit kunnen betekenen, dat de latere erven Heitveldweg 9 en wellicht ook de boerderijen aan de Heibergweg (de andere erven zijn zeker jonger), na 1190 op voorheen woeste gronden werden gesticht als opvolgers van de nederzetting, verder westelijk gelegen, die in het najaar van 2015 werd opgegraven. Omdat een groot deel van de dekzandrug in het recente verleden echter is geëgaliseerd, zal altijd onbekend blijven of daar óók oudere nederzettingen te vinden waren.
In de zeventiende eeuw lezen we in een transportakte van onroerend goed een onderverdeling van de Beersdonk op, te weten de Grote Beersdonk en Kleine Beersdonk. Het gehucht Beersdonk groeide daarnaast verder uit. Naast de Grote en Kleine Beersdonk, die samen de Achterste Beersdonk vormden, ontstond verder oostelijk de Voorste Beersdonk.
Terwijl de Kleine Beersdonk altijd particulier eigendom bleef, kwamen de twee boerderijen van de Grote Beersdonk in 1843 na een eeuwenlange geschiedenis van zowel verpachting als eigenerfd bezit in handen van de Maatschappij van Welstand. Na een brand in 1853 werden de twee oude boerderijen afgebroken en werden twee nieuwe gebouwd. In 1881 verkocht de Maatschappij de boerderijen aan twee particulieren, Johannes Maas (1833-1887) en Karel Manders (1840-1918). Hun nazaten bleven de boerderijen meer dan een eeuw bewonen. In 1999 vertrok de kleinzoon van Manders van zijn boerderij en in 2001 volgde de achterkleinzoon van Johannes Maas. In 2001 werden beide boerderijen van de Grote Beersdonk gesloopt ten behoeve van de aanleg van het Bedrijventerrein Zuidoost-Brabant. De rest van het gehucht volgde spoedig, en de boerderij van de Kleine Beersdonk (Heibergweg 5) werd in 2006/2007 door de eigenaar grotendeels afgebroken. Of Heibergweg 1 ook bij de Kleine Beersdonk hoorde, is nog altijd onzeker.
De clusters Heitveldweg 9 & 11 en de geïsoleerde boerderij Heibergweg 5 vormen daarmee de oudste kern van de Achterste Beersdonk. Bij het eerste cluster vond de splitsing tussen 1751 en 1756 plaats; naast Heitveldweg 9 werd het latere 11 gebouwd. Daarnaast werd kort vóór 1798 bij het cluster aan de Heitveldweg nog een derde boerderij gesticht, te weten Heitveldweg 7.
- >> Onder de individuele adressen (Heibergweg 1, Heibergweg 5, Beersdonk 2, Heitveldweg 7, Heitveldweg 9, Heitveldweg 11, Heitveldweg 24, Heitveldweg 28, Heitveldweg 30, Heitveldweg 32, Baleman 3 en Willig 8) is de bezits- en bouwgeschiedenis van de Achterste Beersdonk op DeurneWiki verder uitgewerkt.
Ontginning van de Nieuwe Erven
Ten zuiden van de Heitveldweg lag het oude cultuurland. Ten noorden ervan lagen de Nieuwe Erven, de heidevelden die in de laatste jaren van de 18e eeuw door het dorpsbestuur van Vlierden ter ontginning werden uitgegeven. De ontginning leidde tot een verkaveling in een rationeel grid, waarbij een aantal wegen haaks op de Heitveldweg werd aangelegd. De bouw van de voorganger van Heitveldweg 28, omstreeks 1799, past binnen dit kader.
In het midden van de 20e eeuw werden twee nieuwe bedrijven gesticht, beide in de Nieuwe Erven ten noorden van de Heitveldweg. Het betreft Baleman 3 en Heitveldweg 24.
Nieuwe bedrijven tussen 1963 en 1973
Tussen 1963 en 1973 werden op de Achterste Beersdonk in korte tijd drie nieuwe agrarische bedrijven gesticht. Aan de Heitveldweg waren dat de adressen Heitveldweg 30 en Heitveldweg 32, allemaal aan de noordzijde van de weg. Daarnaast werd aan het weggetje Beersdonk, de verbinding tussen Heibergweg en Heitveldweg, een agrarisch bedrijf gebouwd met het adres Beersdonk 2. Zeker Heitveldweg 30 en Beersdonk 2 werden gebouwd door kinderen die zelf van een boerenbedrijf op de Achterste Beersdonk kwamen. Ook de bewoner van Heitveldweg 32 was verwant aan een boerenfamilie die reeds op de Achterste Beersdonk woonde.
Brouwhuisweg 13 verviel nadat de boerderij Brouwhuisweg 11 weer één geheel werd. Heibergweg 3 en 6 zijn later onbekend. Dat levert een totaal van 10 of 11 relevante adressen op omstreeks 2000.
Continuïteit van bewoners
Opvallend is, dat veel families die gedurende de hele 20e eeuw de Achterste Beersdonk bewoonden, tussen 1880 en 1890 daar waren komen wonen: Manders (Heitveldweg 9), Maas/Van Rooij (Heitveldweg 11), Van Kessel/Van Heugten/Van Berlo (Heibergweg 1) en Sauvé (Heitveldweg 7). Alleen Welten op Willig 8 woonde er al langer, namelijk al vóór 1869.
Bestuurlijke geschiedenis
Burgerlijk hoorde de Achterste Beersdonk sinds de Franse Tijd tot de gemeente Vlierden, kerkelijk tot de parochie Vlierden. Toen in 1929 het rectoraat Brouwhuis werd opgericht, bleven de (Achterste) Beersdonk en de Rakt aanvankelijk nog buiten het rectoraatsgebied. In 1933 werden zij alsnog kerkelijk bij Brouwhuis gevoegd. Op 1 januari 1926 volgde de fusie van de gemeenten Vlierden en gemeente Deurne en Liessel tot de gemeente Deurne, en per 1 januari 1968 werd - na 4 decennia discussie - zowel Bakels als Vlierdens Brouwhuis bij de gemeente Helmond gevoegd.
Tot 1930 behoorde de Achterste Beersdonk burgerlijk tot de Vlierdense wijk B. Per 1 oktober 1930 was in de gemeente Deurne, waartoe de Achterste Beersdonk op dat moment behoorde, een nieuwe wijkindeling tot stand gekomen. Conform de situatie op dat moment - de Beersdonk behoorde nog niet tot de parochie Brouwhuis, maar de parochie Vlierden - werd de Achterste Beersdonk onder wijk V gevoegd. Ondanks de kerkelijke overgang naar Brouwhuis, drie jaar later, werd de Beersdonk bestuurlijk nooit onder wijk Br gevoegd.
Een momentopname: adressen en bewoners in 1953
In 1953 kenden de 11 adressen van de Achterste Beersdonk de volgende hoofdbewoners:
| Wijknummer vóór 1930 |
Wijknummer sinds 1930 |
Bewoner in 1953 | Straatnaam en huisnummer per 1-1-1955 |
Adres in 1995 | Opmerkingen |
|---|---|---|---|---|---|
| B.6a | V.98 | Berlo, Antonius van | Heibergweg 1 | Heibergweg 1 | Gebouwd in 1924 ter vervanging van een boerderij, verder terug in het land (B.7). |
| n.v.t. | V.99 | Heugten, Wilhelmus van | Heibergweg 3 | - | Vermoedelijk een tijdelijke woning in of bij Heibergweg 1. |
| B.8 | V.100 | Santegoeds, Josephus A. | Heibergweg 5 | Heibergweg 5 | |
| ? | V.101 | Ven, Willebrodus van de | Heibergweg 6 | n.v.t. | |
| B.12 | V.102 | Rooij, Martinus van en Rooij, Marinus van |
Brouwhuisweg 11 | Heitveldweg 11 | In december 1879 ongenummerd van B.13 naar B.12. |
| n.v.t. | V.102a | Rooij, Johannes van | Brouwhuisweg 13 | - | Adres pas na WOII ontstaan door splitsing van Brouwhuisweg 11 in twee wooneenheden. |
| B.11 | V.103 | Manders, Martinus | Brouwhuisweg 9 | Heitveldweg 9 | In 1879 omgenummerd van B.12 naar B.11. |
| B.10 | V.104 | Maas, Marinus | Brouwhuisweg 28 | Heitveldweg 28 | Het lijkt erop dat het pand enige tijd de adressen B.11, B.11a en B.11b (1869-1879) heeft gedragen. |
| B.9 | V.105 | Sauvé, Antonie | Brouwhuisweg 7 | Heitveldweg 7 | |
| n.v.t. | V.105a | Donkers, Antonius J. en Swinkels, Hendrica |
Brouwhuisweg 24 | Heitveldweg 24 | Pand in 1936 gebouwd, nieuw adres. |
| n.v.t. | ? | Onbekend | 3e Heibloemweg 1 | Baleman 3 | Pand omstreeks WOII gebouwd. Komt niet voor in adressenlijst 1953, maar bestond al wel. |
| B.13 | Br.1 | Welten, Martinus | 2e Heibloemweg 8 | Willig 8 | In 1879 omgenummerd van B.15 naar B.14 en in 1890 van B.14 naar B.13. |
De omnummeringen vonden plaats toen de oude nummers B.11 (1879) en B.13 (1890) verdwenen. Waarschijnlijk gaat het bij B.11 om het pand Heitveldweg 28, waarvan de voorganger verder naar achter in de landerijen stond. Het oude pand achter in de landerijen zal adres B.10 hebben gehad, het nieuwe pandje aan de weg kreeg het adres B.11. Nadat het oude pand was afgebroken en het adres B.10 vrijkwam, schoof het adres B.10 door naar het pandje aan de weg. Daarmee was het adres B.11 dus vrijgevallen. Nu konden de andere panden die een hoger nummer droegen, een nummer opschuiven. In 1890 verdween het pandje met het nummer B.13 op de plek van het latere Heitveldweg 32, dat voor 1832 werd gebouwd, verdwenen zijn. Daarop schoof het latere Willig 8 een plekje op, van B.14 naar B.13.
Situering
Links
- Reconstructie van het grondgebruik van de Achterste Beersdonk in 1832, Historisch onderzoek Theo Meulendijks, SAS Peelland
- Oblique luchtfoto van de Achterste Beersdonk, 2006
Literatuur
- Henk Beijers en Pieter Koolen – Vlierdens Verleden 721-1926 blz. 173-177
- Luuk Keunen - "De Achterste Beersdonk" in D'n Uytbeyndel nr. 48 blz. 3-6
- André Viersen, Luuk Keunen en Pieter Nouwt - Bouwhistorische verkenning van de boerderijen Heitveldweg 9 en 11 te Helmond (N.-Br.) oktober 2001 (Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek)
Bronnen, noten en/of referenties
|